İnsanlık tarihinin en büyük trajedisi ve işlenmiş en büyük suçu kabul edilen Holokost ya da Yahudi Soykırımı, tüm korkunçluğu ve hüznüyle zihinlerde tazeliğini koruyor. Bu vahşetin tekrardan yaşanmaması için unutulmaması gerekiyor. İşte tam da bu amaçla, dünyanın dört bir yanında Yahudi Soykırımı ile ilgili birçok müze ve anıt bulunuyor. Almanya’da ve Avrupa’nın birçok ülkesinde bulunan tökezleme taşları özetlemek gerekirse Stolperstein da bu anıtlar içinde. Bu taşların amacı, Nazi toplama kamplarının kurbanlarının kentsel alandaki anılarını somutlaştırmak. Almanya’da tökezleme taşları neredeyse her şehirde bulunuyor.
Stolperstein projesinin nihai amacı, bu kurbanlara isimlerini ve topluluklardaki yerlerini geri vermektir. Her Stolperstein öldürülen bir kişiyi temsil eder. 1990’larda sanatçı Günter Demnig tarafınca tasarlanmış olan bu proje, bilhassa Orta Avrupa’da büyük internasyonal başarı elde etmiştir.
Almanya’da Stolperstein: Soykırımın pirinç izleri
Çeşitli sokaklara yada binaların duvarlarına monte edilen tökezleme taşları; üstünde Holokost esnasında hayatlarını yitirmiş insanların adlarının, soyadlarının, doğum ve ölüm yıllarının yazdığı pirinç levhalardır. Bu levhalar adlarının yazılı olduğu kurbanların yaşamış olduğu bölgelere monte edilir. Oldukca mütevazi, gösterişsiz ve küçük olmasına rağmen, bu anıt plakalar soykırım kurbanlarının bir zamanlar o topraklara ayak bastığını, o binalarda gülüp ağladığını oradan geçen her insana hatırlatarak çarpıcı bir Holokost anması sağlar. Bu taşlar, kurbanların yaşamış olduğu evin kapısına ya da çalmış olduğu işyerinin kaldırımına yerleştirilir. İsminden anlaşılabileceği benzer şekilde, taş zemin seviyesinde kaldırıma sokulur. Stolpersteine kazalara niçin olmaz bir tek kolay bir dikkatsizlikle üzerine basılabilir. Bu yüzden de proje bazı kesimlerin tepkisini çekmektedir.
Aşağıdaki resimde bir tökezleme taşını örnek olarak görmekteyiz. Sallz Strauss’a adanan bu tökezleme taşında şöyleki demekte: 1899 doğumlu Sally Strauss burada (bu taş evine yakın bir yere yerleştirilmiştir) yaşadı, 1942 senesinde SOBIBOR’a sürdün edildi, 3 Haziran 1942 senesinde da öldürüldü. Sobibor, Yahudi Soykırımı’nın bir parçası olarak Nazi Almanyası tarafınca inşa edilen ve işletilen Polonya’daki kamplardan biriydi. 250 bine yakın kişinin bu kampta öldürülmüş olduğu belirtilmektedir.
Nazi Almanyası’nın gerçekleştirdiği vahşet Holokost, yalnızca Yahudi nüfusunu değil, bunun yanında Romanları, Slavları, eşcinselleri, engellileri, harp esirlerini ve Nazi muhaliflerini de hedef aldı. Bu yüzden bu anıt taşlar Yahudi soykırımının kurbanlarının yanında diğeri gruplardan kurbanların da adlarını taşımakta. İlk kez 1992 senesinde Almanya’da Stolperstein taşları döşenmeye başlandı. İlk taş Köln şehrinde, Zamanı Belediye Binasının ön kısmına yerleştirildi. Bunun sebebi bu yapının Yahudi Soykırımının başlangıç evresinde simgesel bir öneme haiz olması olarak görülüyor.
Dünyanın en büyük, “merkezi olmayan” anıtı
Almanya’da Stolperstein Yahudi Soykırımı Anıtları Almanya’nın dört bir yanında bulunuyor. Bununla beraber Avrupa’nın neredeyse tamamında da bu anıt taşları bulunuyor. Bu ülkeler Avusturya, Belçika, Hırvatistan, Çekoslovakya, Finlandiya, Fransa, Yunanistan, İtalya, Macaristan, Litvanya, Lüksemburg, Moldova, Hollanda, Norveç, Polonya, Romanya, Rusya, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsviçre ve Ukrayna’dır. Bu ülkelerin oldukca büyük kısmını Naziler tarafınca işgale uğramış ülkeler oluşturuyor. Bir tek Nazi işgaline uğramamış ülkelerde de (İspanya, İsveç, Finlandiya) bu anıtlardan bulunuyor. Günümüzde Avrupa genelinde 75.000’i aşkın Stolperstein bulunmaktadır ve bu haliyle bu anıt, dünyanın en büyük, merkezi olmayan anıtlarından biridir.
Projenin Münih’te yasaklanması
Bu projeye karşıt olanlar da yok değil. Avrupa’daki tökezleme taşlarının aslına bakarsak öldürülen kişilerin onurunu daha da kirlettiğini düşünen bir kesim mevcut. Münih şehrinde 2004 senesinde bu mevzuyla ilgili tırmanmaya başladı. Yahudi vatandaşları ve mülk sahiplerinin yanı sıra Münih’in sanat komisyonunu da içeren eleştirmenler, Stolpersteine projesi için kaldırım taşlarının döşenmesine kesinlikle karşı çıktılar. Nazi rejiminin kurbanlarının isimlerini insanların ayaklar altına aldıklarını düşünüyorlardı.
Münih nüfusunun belli bir kesimin sempatisine rağmen Stolpersteine projesinin savunucuları galip gelemediler. 16 Haziran 2004 tarihinde, Münih belediye meclisi, ezici bir çoğunlukla Stolpersteine’in yerleştirilmesini yasaklamaya karar verdi.
Tökezleme taşları projesi Münih şehrinde desteklenmese de, Yahudi Soykırımı süresince öldürülen kişileri unutmamak ve bu projeye destek olmak isterseniz 120 Euro karşılığında bir tökezleme taşına sponsor olabiliyorsunuz. Ayrıntıları burada mevcut.